Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp: Dấu mốc của nỗ lực bảo vệ di sản Việt Nam

Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tại New Delhi (Ấn Độ)

Đoàn Đại biểu Việt Nam tham dự kỳ họp tại New Delhi

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ hình thành khoảng 500 năm trước tại làng Đông Hồ (xưa thuộc huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, nay là khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Tranh Đông Hồ là dòng tranh mộc bản in trên giấy dó, sử dụng màu sắc hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên (như vỏ sò điệp, tre, hoa hòe, than lá tre…), phản ánh sinh động đời sống và tín ngưỡng dân gian của người Việt. Trước kia, dòng tranh này phát triển hưng thịnh với hàng trăm hộ gia đình tham gia sản xuất. Nghề tranh Đông Hồ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2012.

Các ván khắc màu âm bản và ván khắc in nét để in thành một sản phẩm tranh Đông Hồ

2019. Ảnh: Trung tâm dữ liệu di sản văn hóa, Viện VHNTTTDLVN cung cấp

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế (84 tuổi) là thế hệ thứ 20 của gia đình làm tranh dân gian Đông Hồ,  thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.

2019. Ảnh: Trung tâm dữ liệu di sản văn hóa, Viện VHNTTTDLVN cung cấp

Từ sau những năm 1950, nghề làm tranh Đông Hồ dần dần bị mai một, đứng trước nguy cơ thất truyền bởi sự phát triển của kinh tế - xã hội. Hiện nay, cả làng chỉ còn bốn gia đình nghệ nhân còn duy trì làm tranh, với khoảng 30 người tham gia sản xuất thường xuyên, trong đó có tám nghệ nhân giữ vai trò nòng cốt trong sáng tác mẫu và chế tác. Thị trường tiêu thụ tranh cũng thu hẹp đáng kể: chợ tranh Tết truyền thống ở Đông Hồ nay không còn, tập tục mua tranh mới vào mỗi dịp Tết hầu như biến mất, kéo theo thu nhập từ nghề tranh không đủ trang trải cuộc sống cho các gia đình nghệ nhân. Số người am hiểu sâu và gắn bó với nghề hiện quá ít, không đủ để duy trì việc truyền nghề liên tục giữa các thế hệ, bất chấp nỗ lực bám nghề của một số dòng họ còn lại. Trước tình hình đáng lo ngại nói trên, ngày 07/02/2013 Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã có công văn đề nghị UBND tỉnh Bắc Ninh xây dựng hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể "Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ trình UNESCO”.

Nguyễn Đức Tám (40 tuổi) là thợ khắc ván in tại xưởng làm tranh của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế tại thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.

2019, Ảnh: Trung tâm dữ liệu di sản văn hóa, Viện VHNTTTDLVN cung cấp

Năm 2018, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh và Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam (nay là Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam) phối hợp cùng với chính quyền huyện Thuận Thành triển khai xây dựng hồ sơ đề cử quốc gia “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” đề nghị UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Quá trình xây dựng Hồ sơ đề cử Tranh dân gian Đông Hồ được tổ chức với nhiều hoạt động kiểm kê di sản, nghiên cứu chuyên sâu, quảng bá hình ảnh di sản được thực hiện quy mô, có giá trị khoa học và thực tiễn như: Hội thảo khoa học quốc tế “Bảo vệ và phát huy giá trị nghệ thuật Tranh dân gian Đông Hồ trong đời sống đương đại” (từ ngày 1-2/11/2019), tại thành phố Bắc Ninh; triển lãm chuyên đề “Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay” (ngày 31/10/2019) tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, mở lớp truyền dạy nghề tranh dân gian dành cho con em trong làng, giúp thế hệ trẻ trực tiếp học hỏi kỹ năng từ các nghệ nhân lão luyện…

Hội thảo khoa học quốc tế

 “Bảo vệ và phát huy giá trị nghệ thuật Tranh dân gian Đông Hồ trong đời sống đương đại”

2019, Ảnh: Trung tâm Thông tin Thư viện, Viện VHNTTTDLVN cung cấp

Khai mạc triển lãm chuyên đề “Tranh dân gian Đông Hồ xưa và nay”

2019, Ảnh: Trung tâm Thông tin Thư viện, Viện VHNTTTDL cung cấp

Trong suốt quá trình lập hồ sơ, vai trò của cộng đồng và nghệ nhân địa phương luôn được đề cao. Các nghệ nhân tiêu biểu như Nguyễn Đăng Chế, Nguyễn Đăng Tâm, Nguyễn Hữu Quả, Nguyễn Thị Oanh, Nguyễn Hữu Hoa... không chỉ tích cực trong việc cung cấp tư liệu, mà còn trực tiếp tham dự vào nhiều hoạt động xây dựng hồ sơ. Tháng 3 năm 2025, Hồ sơ quốc gia “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” đã được hoàn thiện.

Hồ sơ quốc gia “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” được UNESCO ghi danh không chỉ mang ý nghĩa công nhận giá trị văn hóa đặc sắc của dòng tranh dân gian Đông Hồ, mà còn mở ra cơ hội to lớn cho công tác bảo vệ di sản văn hóa. Đó là: Tranh dân gian Đông Hồ được ghi danh sẽ có hành lang pháp lý để thực hiện các chính sách bảo vệ và phát huy giá trị di sản, đồng thời thu hút nguồn lực trong và ngoài nước để quảng bá, vực dậy, phát triển làng nghề từ đó cải thiện sinh kế cộng đồng, cho nghệ nhân gìn giữ di sản.

Phát biểu tại kỳ họp, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương cho rằng, “việc ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản cần bảo vệ khẩn cấp là một ghi nhận quốc tế quan trọng, kịp thời đối với một di sản đang đứng trước nguy cơ bị mai một… Với sự ghi danh này, Việt Nam sẽ có 17 di sản phi vật thể được UNESCO ghi danh. Chính phủ Việt Nam sẽ tiếp tục quan tâm chỉ đạo và hỗ trợ cộng đồng chủ thể di sản việc bảo vệ si sản này, để các di sản không chỉ được bảo vệ mà còn được trao quyền và phát huy sức sống bền vững”.

Đồng quan điểm trên, ông Mai Sơn, Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó chủ tịch Thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh cũng nêu rõ, việc ghi danh đối với Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ có ý nghĩa to lớn đối với cộng đồng chủ thể di sản nói riêng và người dân Bắc Ninh nói chung, đồng thời đánh giá cao các khuyến nghị của Ủy ban, đặc biệt là việc thúc đẩy các giá trị thân thiện với môi trường và tích hợp di sản vào hệ thống giáo dục.

Có thể nói, “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” được UNESCO ghi danh vào danh sách di sản cần bảo vệ khẩn cấp sẽ là niềm tự hào và là động lực để thế hệ trẻ tiếp tục gắn bó với nghề, kế thừa “hồn cốt” ông cha, giữ cho tranh Đông Hồ trường tồn. Đây cũng là quyết tâm chung của Nhà nước CHXHCN Việt Nam trong việc bảo vệ di sản vô giá của dân tộc góp phần vào nỗ lực bảo vệ và phát huy sự đa dạng văn hóa của nhân loại.

Một số hình ảnh các đại biểu đoàn Việt Nam tham dự kỳ họp tại New Delhi (Ấn Độ)

Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam